عنصر بسیط

---

مراد از عناصر بسیط، هر یک از عناصر چهارگانه در حال خلوص و محوضت و عدم اختلاط با یک دیگر است.

۱ - توضیح اجمالی عناصر بسیط

---

عناصر بسیط عبارت‌اند از:هوا، آتش، خاک و آب. عناصر چهارگانه به اعتبارات مختلف، دارای اسامی گوناگونی است:یکی از نام‌های آن، ارکان نخستین است، نام دیگر، اصول کون و فساد است، نام دیگر آن، ارکان این عالم، و نام دیگرش اسطقسات است.
بر حسب استقرا ، بازگشت عناصر مرکب ، به بسائط است و در هر مرکبی، عنصری از عناصر چهارگانه غلبه خواهد داشت و هیچ مرکبی از چهار عنصر بسیط به طور مساوی فراهم نشده است.
از ویژگی‌های عناصر بسیط این است که صورت، عین طبیعت آن‌ها است و فقط از حیث جهات فرق می‌کند. مثلا" عنصر بسیطی مانند آب ، جزء صوری آن از این جهت که مقوم نوع است، صورت است، و از جهت این که مبدأ برای آثار ملایم با آب، مانند برودت و رطوبت است، طبیعت می‌گویند.
امام خمینی عناصر را بر دو قسم تقسیم می‌کند: عنصر بسیط که همان آب، هوا، خاک و آتش است و عنصر مرکب که همان معدن، نبات، حیوان و انسان می‌باشد. البته عنصر مرکب به عناصر بسیط که طبق مشهور از حکمای سلف چهارتا است، باز می‌گردد. اما بنابر نظر امروزی‌ها سیصد عنصر است. از کسر و انکسار و غلبه عنصری بر عنصر دیگری مزاج حاصل می‌شود؛ مثلاً زرنیخ از غلبه عنصر خاک حاصل شده و بعد از تبخیر و تدخین دوباره به صورت دیگری از معادن درمی‌آید و بعد از این انقلاب و قلب و نفوذ و تاثیر، حقیقت دیگری حاصل می‌شود. امام خمینی بنابر نظر مشاء عنصر عالم ماده را غیر از عنصر افلاک می‌داند که به آن عنصر خامس گویند. برخی نیز گمان کرده‌اند اصل عناصر اربعه آتش است و سه عنصر آب، خاک و هوا به واسطه تکاثف از آتش به وجود آمده‌اند. در مقابل گروهی دیگر معتقد هستند که اصل هوا بوده و از لطافت آن نار و از کثافت آن ماء و ارض پیدا شده است.
امام خمینی همسو با حکمای سابق معتقد است، اولین صورت نوعیه عالم، صور عناصر است که بنابر عقیده قدما چهار عنصر بسیط است؛ این چهار عنصر علاوه بر صورت جوهری هیولای اولی، صورت جوهری جسمی به صورت نوعی دیگری نیاز دارند؛ زیرا حرارت آتش یا رطوبت آب به واسطه آن صورت نوعیه است. پس از صورت عنصری، صورت معدنی در هیولی حلول می‌کند و به حرکت جوهری این صورت عنصری رو به ارتقاء پیدا می‌کند؛ البته اگر اهل توقف نباشد؛ مثلاً اگر صورت نوعیه نامیه‌ای که در شجر است اهل توقف باشد، و منظور دیگری نداشته باشد تا از آن منزل بگذرد، بعد از مدتی توقف پیر شده و به باد خزان مرگ دچار می‌شود و زایل می‌شود؛ اما اگر به صورت عنصری دیگر منتقل شد و حرکت کرد و رسید به صورت حیوانی و از آنجا گذشته به صورت انسانی می‌رسد.

۲ - منابع جهت مطالعه

---

ترجمه وشرح اشارات وتنبیهات ابن سینا،صفحه ۱۴۰.
شرح المصطلحات الفلسفیه،صفحه ۱۹.
فرهنگ علوم عقلی،صفحه ۴۲۰

۳ - پانویس

---